FRAUDE-OPSPORING
BURGERS BLIJVEN BIJ VOORBAAT VERDACHT
Tekst Eva Prins Beeld Niels de Haar
‘DE OVERHEID MOET ECHT OPHOUDEN BURGERS OP VOORHAND ALS VIJAND TE ZIEN'
Alsof er nooit een toeslagenschandaal en een rechterlijk verbod is geweest, blijft de overheid, landelijk en lokaal, burgers (stiekem) profileren, bespioneren en controleren met behulp van datakoppeling en algoritmes. In zeker drie cases overweegt de FNV daarom opnieuw een gang naar de rechter.
Case 1: De landelijke overheid
Uit onderzoek van journalisten van Argos en Lighthouse Reports naar een landelijk opsporingssysteem tegen fraude (LSI) blijkt dat de overheid nog steeds, ondanks een rechterlijk verbod op datakoppelingswet SyRI in 2020, op grote schaal onverdachte burgers profileert. Daarom bereidt Platform Burgerrechten samen met de FNV, en andere partners uit de SyRI-rechtszaak opnieuw een rechtszaak tegen de staat voor.
Ondoorzichtig
Tijmen Wisman, voorzitter van Platform Burgerrechten, kreeg inzage in de documenten die de journalisten opvroegen bij gemeenten en instanties. ‘Ons grote bezwaar tegen de SyRI-werkwijze was dat onverdachte burgers massaal op ondoorzichtige wijze werden doorgelicht door het koppelen van persoonsgegevens. Uit dit onderzoek blijkt dat deze werkwijze na de SyRI-uitspraak gewoon is voortgezet.’ SyRI werkte volgens de zogenoemde sleepnetmethode waarbij hele wijken, vrijwel altijd arme, werden doorgelicht om fraude en andere misstanden op te sporen. De projecten van de Landelijke Stuurgroep Interventieteams (LSI), dat al twintig jaar bestaat, werken op een vergelijkbare manier.
Risicolijsten
Door gegevensuitwisseling tussen onder meer de Belastingdienst, de Sociale Verzekeringsbank, gemeenten en het UWV, ontstaan zogenaamde ‘risicolijsten.’ Burgers kunnen hierbij – zonder dat ze dit zelf weten – om de totaal arbitraire redenen worden aangemerkt als ‘verhoogd risico.’ Zo is het hebben van een partner in het buitenland bijvoorbeeld een verhoogd risico voor de Sociale Verzekeringsbank. En voor sommige sociale diensten vormen vrouwelijke bijstandsgerechtigden een risico als ze een kind krijgen. Maureen van der Pligt, bestuurder FNV Uitkeringsgerechtigden: ‘Het aantal ‘vinkjes’ kan vervolgens aanleiding zijn inwoners te onderwerpen aan extra controles zoals huisbezoeken.’
Derde partijen
Alsof er nooit een toeslagenschandaal is geweest, werden in zeker tien gemeenten ook signalen uit het beruchte risicomodel van de afdeling toeslagen van de Belastingdienst gebruikt als aanleiding om iemand eerder te controleren. Onder het mom van het ‘verbeteren van de leefbaarheid’ worden signalen uit de onderzoeken bovendien gedeeld met een groot aantal ‘derde partijen’ als wijk- en jeugdzorgteams en woningcorporaties.
Waarschuwingen
Interne toezichthouders waarschuwen volgens de onderzoeksjournalisten regelmatig dat LSI-projecten te ver gaan. De toezichthouders betwijfelen de rechtmatigheid en menen zelfs dat burgerrechten in het geding zijn. Deze waarschuwingen worden echter veelal genegeerd. De overheid mag hier niet mee wegkomen, vinden de organisaties uit de SyRI-coalitie, die daarom dus opnieuw een rechtszaak voorbereiden.
'HET TOESLAGENSCHANDAAL HEEFT LATEN ZIEN DAT HET SERIEUS MIS KAN GAAN'
Case 2: Het UWV
Jarenlang heeft het UWV via zogeheten cookies de IP-adressen onderzocht van mensen die de website bezochten. Dit om na te gaan of mensen in het buitenland verbleven. Voor deze cookies was geen toestemming gevraagd wat wettelijk wel moet. De uitvoeringsorganisatie wist al jaren dat ze hiermee de privacywet overtrad, maar de in- en externe waarschuwingen werden bewust genegeerd, zo berichtten journalisten van de NOS en Nieuwsuur onlangs.
Illegaal
‘Het is onbestaanbaar dat het UWV willens en wetens een systeem in stand hield waarvan het wist dat het de rechten van mensen schond’, reageert Kitty Jong, vicevoorzitter van de FNV. ‘Wéér verzamelt de overheid illegaal gegevens van burgers nog voordat duidelijk is of ze iets hebben misdaan. Het toeslagenschandaal en het SyRI-proces hebben al lang laten zien dat het serieus mis kan gaan. Daar had het UWV direct op moeten reageren.’
Vijand
De FNV eist dat het UWV alle dataverzameling voor opsporing en handhaving direct stopt. Jong: ‘We overwegen een kort geding om dat voor elkaar te krijgen. De overheid moet echt ophouden burgers op voorhand als vijand te zien en handelen op basis van vertrouwen.’
'HET MOET AFGELOPEN ZIJN MET HET VOORTDURENDE WANTROUWEN RICHTING UITKERINGSGERECHTIGDEN'
Case 3: De gemeente Rotterdam
In Rotterdam wil de FNV naar de rechter stappen namens bijstandsgerechtigden die jarenlang stiekem werden gescreend door een algoritme van de gemeente.
Discriminerend
Deze zaak kwam al in 2021 aan het licht door onderzoek van de Rotterdamse Rekenkamer. De FNV riep hierop, samen met Platform Burgerrechten, de gemeente op direct te stoppen met deze opsporingsmethode voor bijstandsfraude. De algoritmen zijn volgens de FNV discriminerend omdat bijvoorbeeld aan jonge alleenstaande moeders en mensen die het Nederlands niet goed machtig zijn een hogere risicoscore werd toegekend. De gemeente Rotterdam ging met wat aanpassingen, echter gewoon door, maar werd hiervoor onlangs op de vingers getikt door de Autoriteit Persoonsgegevens (AP). Volgens de AP is met het gebruik van het algoritme mogelijk de privacywet overtreden.
Wantrouwen
De FNV is blij met de inmenging van de AP. ‘Zolang er op deze manier mensen mogelijk onterecht in een fout rijtje komen te staan, moet je er onmiddellijk mee stoppen’, aldus Maureen van der Pligt, bestuurder FNV Uitkeringsgerechtigden. ‘Het moet afgelopen zijn met het voortdurende wantrouwen richting uitkeringsgerechtigden.’ De FNV wil onderzoeken of ze namens gedupeerden een schadeclaim kan indienen. Van der Pligt. ‘De brief van de Autoriteit Persoonsgegevens zal ons daar zeker bij helpen.’